Ważna nowelizacja kodeksu spółek handlowych
Z dniem 13 października 2022 uchylono ogólny i budzący wątpliwości interpretacyjne przepis art. 293 § 2 kodeksu spółek handlowych wprowadzający zasadę, że członkowie zarządu przy wykonywaniu swoich obowiązków powinni dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru ich działalności. Jednocześnie, idąc z duchem czasu dodano § 3, który stanowi podstawę wprowadzającą zasadę biznesowej oceny sytuacji (ang. business judgment rule). Wprowadzono także art. 209 ze zn. 1 wprowadzający zasadę lojalności wobec spółki.
Jak było przed nowelizacją?
Wspomniany przepis odnosi się nie tylko do członków zarządu, ale do członków wszystkich organów spółek, jak również do likwidatorów. Poniżej jednak będziemy omawiać zmiany przy uwzględnieniu zarządu – członka zarządu spółki, bowiem to on co do zasady (zgodnie z regułą domniemana kompetencji na rzecz zarządu spółki) podejmuje większość decyzji dotyczących działalności spółki.
Powołany przepis rodził wiele nieporozumień w praktyce. Gwoli ścisłości trzeba dodać, że każdy, najbardziej nawet precyzyjny przepis takie nieporozumienia może budzić wątpliwości. A ponieważ uchylony art. 293 § 2 miał charakter ogólny tym więcej budził wątpliwości i sporów. Uszczegółowiał on kwestię podstaw odpowiedzialności członków zarządu spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami umowy spółki wprowadzoną w art. 293 § 1.
Członek zarządu miał przy wykonywaniu swoich obowiązków dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności (art. 293 § 2).
Wątpliwości interpretacyjne
Konfiguracja tego przepisu w tym miejscu kodeksu spółek handlowych sprawiała, że odpowiedzialność członków zarządu była łączona z należytą starannością wynikającą z zawodowego charakteru działalności.
Rodziło to wiele trudności w prawidłowej interpretacji. W praktyce nie wiadomo było czy przepis pozwala na pociągnięcie do odpowiedzialności członka zarządu, który wyrządził spółce szkodę, ale nie naruszył przy tym żadnego przepisu prawnego. Na gruncie kodeksu spółek handlowych, przed nowelizacją, bezsporna była kwestia odpowiedzialności za działanie bezprawne (sprzeczne z przepisem prawnym). Jednak kwestia odpowiedzialności za działanie zgodne z prawem, a jednak wyrządzające spółce szkodę była bardzo dyskusyjna. Powodowało to brak pewności członków zarządu co do ryzyka wiążącego się z podejmowanymi decyzjami ponieważ nie każda decyzja zarządu przyniesie spółce korzyści. Tym bardziej, że kwestią dyskusyjną jest perspektywa czasu w jakiej należy to oceniać. Decyzja nie przynosząca istotnych korzyści dzisiaj może się okazać bardzo korzystna, jeżeli ma się na uwadze dalszą perspektywę czasową.
Zasadniczym pytaniem było więc, czy członkowie zarządu zawsze powinni ponieść odpowiedzialność za ich działania, które wyrządziły szkodę spółce, nawet jeżeli nie były bezprawne, ale mieściły się w zakresie ryzyka prowadzonej działalności gospodarczej?
Linia orzecznicza wypracowana na podstawie art. 293 § 2 kodeksu spółek handlowych
Trudności w interpretacji skłoniły sądy do próby wypracowania jednolitej linii orzeczniczej.
W wyroku Sądu Najwyższego z 24 lipca 2014 r. (sygn. akt: II CSK 627/13) stwierdzono, że zawinione działanie członka zarządu spółki dokonane z przekroczeniem granic ryzyka gospodarczego jest sprzeczne z interesem spółki i jako takie narusza art. 201 kodeksu spółek handlowych. Pogląd ten zaczął być powielany w wyrokach sądów powszechnych. Była to interpretacja niekorzystna dla członkowie zarządu, na gruncie art. 293 § 2. Podstawą odpowiedzialność członków zarządu było więc przekroczenie ryzyka gospodarczego, a to – zwłaszcza oceniane po dłuższym okresie czasu – może być krzywdzące dla członka zarządu.
Kodeks spółek handlowych w powoływanym przez Sądu Najwyższy art. 201 wskazuje na podstawowe kompetencje zarządu i zakres obowiązków członka zarządu. Stąd, Sąd Najwyższy z powyższej regulacji wywiódł obowiązek podejmowania przez członka zarządu działań w interesie spółki, które to działania powinny być weryfikowane przez regułę, która została określona jako business judgment rule.
Wprowadzona do kodeksu spółek handlowych zasada biznesowej oceny sytuacji jest zatem efektem dostosowania teorii do panującej już praktyki, która została wypracowana przez orzecznictwo.
Porządek po nowelizacji
Zasada odpowiedzialności członka zarządu względem spółki ujęta została w art. 293 kodeksu spółek handlowych, który w brzmieniu ustanowionym przez nowelizację określa, iż:
- członek zarządu odpowiada wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami umowy spółki, chyba że nie ponosi winy;
- członek zarządu nie narusza obowiązku dołożenia staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności, jeżeli postępując w sposób lojalny wobec spółki, działa w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny.
Powyższy przepis stanowi uzupełnienie zasad wyrażonych w art. 209 kodeksu spółek handlowych, wskazując na odpowiedzialność zarządu za naruszenie wskazanych w tym przepisie obowiązków, a także określając przesłanki wyłączające odpowiedzialność członka zarządu za szkodę wyrządzoną spółce, tym samym stawiając granice odpowiedzialności członka zarządu.
Uznanie szkody wyrządzonej na rzecz spółki przez członka organu spółki wymaga, aby między jego działaniami bądź ich zaniechaniem a szkodą zaistniał związek przyczynowy. Jeśli istnieje taki związek i zachowanie członka zarządu jest zawinione odpowiada on za swoje działanie.
Warto jednak zaznaczyć, że spółka stawiając mu zarzuty nie musi ich udowadniać. To rolą członka organu spółki jest wykazanie, że szkoda wynikająca z jego działania lub jego zaniechania nie jest zawiniona.
Jeśli natomiast chodzi o obowiązek dołożenia staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności to jest to wystandaryzowany i zobiektywizowany wzorzec, którego nie można obniżyć. Zasada ta ma charakter konstytutywny i w statucie spółki nie można określać wyłączeń od tej zasady.
Na czym polega wprowadzona zasada biznesowej oceny sytuacji (ang. business judgment rule) ?
Kodeks stanowi, iż członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator nie narusza obowiązku dołożenia staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności, jeżeli postępując w sposób lojalny wobec spółki, działa w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny.
Zasada biznesowej oceny sytuacji, wyłącza zatem odpowiedzialność członka zarządu spółki za wyrządzone spółce szkody, w sytuacji, gdy członek zarządu postępując w sposób lojalny wobec spółki, działa w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny.
Jaką formę powinny mieć owe opinie i analizy i kto powinien je sporządzić?
Otóż, najlepiej, aby członkowie zarządu, przy podejmowaniu decyzji mającej dla spółki skutki gospodarcze, korzystali z utrwalonych na piśmie lub w formie elektronicznej opinii lub analiz.
Opinie i analizy mogą mieć charakter wewnętrzny, tj. pochodzić od wykwalifikowanych pracowników lub charakter zewnętrzny i powstać na zlecenie spółki. Możliwe jest również korzystanie z zewnętrznych analiz, które nie powstały na zlecenie spółki, jednakże zawsze powinny one mieć charakter profesjonalny, tj. powinny pochodzić od podmiotów specjalizujących się zawodowo w danej dziedzinie.
Jak dokonywać analizy ryzyka gospodarczego?
Zgodnie z nową regulacją dochodzi do wyłączenia odpowiedzialności członków zarządu za szkodę wyrządzoną spółce wskutek decyzji jej organów, które okażą się nietrafne, o ile były one podejmowane w granicach uzasadnionego ryzyka biznesowego w oparciu o adekwatne do okoliczności informacje. Nie ma jednej definicji ryzyka gospodarczego.
Wprowadzenie powyższej zasady skutkuje koniecznością oceny działania członka zarządu nie przez pryzmat rezultatów lub skutków podjętych działań, ale z perspektywy prawidłowości trybu podejmowania decyzji, w odniesieniu do momentu podejmowania decyzji i okoliczności temu towarzyszących.
Dzięki tej zasadzie członek zarządu, który starannie i lojalnie wykonywał swoje obowiązki i który zdecydował się na podjęcie przez spółkę ryzyka, zyska ochronę na wypadek, gdyby następnie okazało się, że decyzja była nietrafna i doprowadziła do wyrządzenia spółce szkody.
Jednocześnie w dalszym ciągu możliwe będzie poniesienie odpowiedzialności za podjęcie działań z nieuzasadnionym ryzykiem lub wręcz lekkomyślnych. Tutaj odpowiedzialność członków zarządu jest jasna.
Należy przy tym wskazać, że podjęcie ryzyka gospodarczego skutkującego wyrządzeniem spółce szkody będzie w każdym przypadku ocenianie indywidualnie.
W związku z powyższym ważne jest, aby motywy decyzji zarządu o istotnym znaczeniu dla spółki były należycie udokumentowane – zarówno w przypadku, gdy zachowanie członka zarządu podejmuje określone czynności, jak i, gdy rezygnuje z podjęcia działań.
Standardowym elementem funkcjonowania zarządu powinno więc stać się szacowanie ryzyka gospodarczego i sięganie do wiedzy fachowej. Ważne jest, aby fakt przeprowadzenia konsultacji i ich wyniki zostały utrwalone i znalazły odzwierciedlenie w dokumentacji prac członków zarządu.
Członkowie zarządu powinni dokładać starań, aby dokumenty, nad którymi pracował zarząd lub, które były podstawą rozstrzygnięć zostały załączone do protokołu z posiedzenia lub w tymże protokole zostały zamieszczone kluczowe wnioski i analizy, zwłaszcza, jeśli miały formę wypowiedzi ustnej.
Inną formą, w kwestiach, w których nie jest wymagane podjęcie uchwały, mogą być notatki członków zarządu z dokonywanych ustaleń lub przeprowadzanych czynności opatrzone datą i podpisami członków zarządu i ich innych uczestników.
Opinie i analizy wykorzystywane przez zarząd powinny być sporządzane przez podmioty posiadające stosowną wiedzę fachową. Nie oznacza to jednak obowiązku korzystania każdorazowo z usług zewnętrznych doradców.
Opracowanie może być autorstwa członka zarządu lub pracownika spółki – w niektórych przypadkach, np. gdy spółka prowadzi unikatową lub niszową działalność i brak jest ekspertów zewnętrznych, będzie to nawet wskazane. Sprawowanie funkcji członka zarządu spółki często staje obok fachowej wiedzy. Wówczas rolą członka organu spółki może być zapewnienie jej możliwości korzystania z tej wiedzy podczas podejmowania szeregu decyzji wraz z innymi członkami zarządu.
Zawsze jednak wykorzystywane materiały powinny mieć charakter profesjonalny, obiektywny i rzetelny. Dopuszczalne jest także korzystanie z zewnętrznych lub ogólnodostępnych analiz i badań, które nie powstały na zlecenie spółki, np. badań rynku – jednakże powinny one pochodzić od podmiotów specjalizujących się zawodowo w danej dziedzinie i posiadać należytą jakość. Stawia to przed członkami zarządu dodatkowe wymagania.
Podstawy podjęcia uzasadnionego ryzyka gospodarczego
Podjęcie ryzyka gospodarczego stanowi przedmiot indywidualnej oceny i decyzji zarządzających, wynikającej z sytuacji ekonomicznej, finansowej oraz organizacyjnej spółki. Ustawa wskazuje jednak, iż jedną z metod stosowanych przy podejmowaniu decyzji biznesowej, takiej, która może wiązać się z ryzykiem gospodarczym, jest opieranie się na informacjach, analizach i opiniach jakie powinny zostać w danej sytuacji zastosowane.
Należy przez to rozumieć w szczególności opracowania, raporty, badania rynku, opinie prawne, profesjonalne analizy oraz opinie innych specjalistów z branży mającej zastosowanie do określonej decyzji.
Dane jakimi może kierować się zarząd mogą pochodzić zarówno z samej spółki, po sporządzeniu ich przez pracowników, jak i spoza niej, poprzez ich sporządzenie przez podmioty zewnętrzne.
Zawsze należy rozważyć korzyści danej decyzji w kontekście zobowiązania spółki do tego, aby pamiętać, że wspólnicy ponoszą odpowiedzialność w spółkach kapitałowych. To jak działa członek organu spółki ma wpływ na ocenę należytej staranności.
Nie jest wymagane aby określone analizy zostały sporządzone na bezpośrednie zlecenie spółki, zastosowanie mogą znaleźć dokumenty powszechnie dostępne, jeżeli tylko znajdują w danej sytuacji zastosowanie i można uznać je za rzetelne, sporządzone przez podmioty profesjonalne.
Stosowanie powyższych wymogów, w połączeniu z wypełnieniem zasady lojalności, uzasadnionego ryzyka i starannej oceny, może stanowić podstawę do wyłączenia odpowiedzialności członków zarządu za dokonane w imieniu spółki czynności.
Jakich problemów nie rozwiązała nowelizacja?
Należy zauważyć, że obecna treść przepisów wciąż nie reguluje kwestii tego, czy odpowiedzialność członków zarządu może być ustalona jedynie za niedochowanie wobec spółki należytej staranności.
Nadal, dla uznania odpowiedzialności członków zarządu spółki wątpliwe jest czy konieczne jest naruszenie przepisu prawa lub postanowienia umowy spółki, czy też odpowiedzialność może zaistnieć nawet jeżeli by do tego nie doszło.
Pozostaje po raz kolejny pozostawienie sprawy w rękach sądów, które będą dokonywały każdorazowo interpretacji art. 293 § kodeksu spółek handlowych i rozstrzygały indywidualnie w każdej sprawie. Być może wypracowana praktyka orzecznicza skłoni ustawodawców do kolejnych zmian.
Nowa regulacja zasad odpowiedzialności członka zarządu spółki wpłynie z pewnością na ugruntowanie przepisów i będzie służyć starannej ocenie sytuacji przez członków zarządu, a w czasie pełnienia przez nich funkcji członka zarządu spółki, działania podejmowane przez nich będą miał charakter decyzji przemyślanych i będą dokonywane w ramach zasady należytej staranności.
Pełnienie funkcji bez umowy na podstawie powołania
Powyższe wskazania dotyczą zasad odpowiedzialności członka zarządu za podejmowane czynności zarządcze w spółce w oparciu o ogólną regulację prawną – przepisy prawa – obowiązujące wszystkich członków zarządów.
Oznacza to, że jeżeli strony relacji prawnej – spółka i członek zarządu – nie zawarły kontraktu menedżerskiego, umowy regulującej zasady pełnienia funkcji członka zarządu w spółce, wówczas przepisy prawa są jedyną podstawą regulującą odpowiedzialność członka zarządu wobec spółki.
Jeżeli więc członek zarządu pełni funkcje na podstawie tzw. powołania – pobierając bądź nie – wynagrodzenie za pełnienie funkcji w zarządzie jest to jedyna podstawa odpowiedzialności.
Regulacja kodeksowa a umowa z członkiem zarządu
Najczęściej jednak członkowie zarządu zawierają ze spółką umowę określaną w obrocie jako kontrakt menedżerski bądź umowa o zarządzanie. Może to być umowa o pracę bądź umowa cywilnoprawna. Zawarcie takiej umowy pozwala na uregulowanie w umowie zasad odpowiedzialności członka zarządu wobec spółki odrębnie, czy to ją rozszerzając, zawężając, czy też precyzując. Powszechnie spotyka się – przy zawieraniu kontraktów menedżerskich – wprowadzanie pewnych zadań lub celów precyzujących obowiązki członka zarządu w zakresie zarządzania spółką.
Wymogi formalne zawarcia umowy z członkiem zarządu
Zawierając umowę z członkiem zarządu należy pamiętać o konieczności zachowania odpowiedniej reprezentacji spółki. W takim wypadku spółki nie może reprezentować zarząd, na ogólnych zasadach lecz konieczne jest powołanie pełnomocnika zgodnie z regulacją kodeksu spółek handlowych.
Polecane publikacje
Jeśli zainteresował Cię temat najnowszej nowelizacji kodeksu spółek handlowych i odpowiedzialności członka zarządu, chcesz dowiedzieć się więcej o obowiązkach zarządu i zasadzie lojalności wobec spółki osób pełniących funkcję członka zarządu, polecamy naszą publikację o nowych obowiązkach jakie ma członek zarządu przy podejmowaniu decyzji (https://bogdanchudoba.pl/nowe-obowiazki-zarzadu-przy-podejmowaniu-decyzji/)
Oferta Kancelarii
Jeżeli prowadzisz własny biznes, jesteś wspólnikiem spółki kapitałowej, szykujesz zmiany w swojej firmie, chcesz dowiedzieć się więcej o odpowiedzialności członków zarządu, bądź jesteś zainteresowany skorzystaniem ze stałej obsługi prawnej, skontaktuj się z nami.
